De grisailles van de Duinenabdij: 700 jaar geschiedenis in grijstinten
De voorbije decennia werkte het Abdijmuseumteam intensief mee aan het onderzoek naar en het behoud van deze portretten. En terecht.
Want die 17 panelen vormen een zeldzaam overzicht van de abten van de Duinenabdij en de graven van Vlaanderen.
Een visuele kroniek van 700 jaar geschiedenis en de relatie tussen de wereldlijke en kerkelijke macht.
Kunst in het grijs
Grisailles zijn schilderijen uitgevoerd in verschillende tinten grijs, een techniek die al in de oudheid bekend was, maar in de late middeleeuwen opnieuw populair werd. Vooral aan het Bourgondisch hof. De grisailles van de Duinenabdij zijn niet zomaar portretten. Ze symboliseren de continuïteit en status van de abdijgemeenschap. De eerste 10 panelen dateren uit de 15e eeuw, een periode waarin de abdij zich nog in Koksijde bevond.
Abt Johannes Crabbe gaf de opdracht voor het maken ervan aan zijn keldermeester Petrus Vaillant, op verzoek van hertogin Maria van Bourgondië, wat de waarde en het prestige van de reeks benadrukt. Een serie die werd uitgebreid tot de eerste 10 paneelschilderingen van de in Brugge bewaarde reeks.
De grisailles werden in 1627 overgebracht naar Brugge, waar ze door de abdijgemeenschap werden gekoesterd en uitgebreid. Vandaag bevinden ze zich in het Grootseminarie van Brugge. Dankzij hun historische waarde vormen ze een brug tussen het verleden van de Duinenabdij en het heden.
Introductiepaneel dat na 1480 werd gemaakt met bovenaan de opdrachtgevers: (v.l.n.r.) Petrus Vaillant (keldermeester en latere opvolger van abt Crabbe), abt Johannes Crabbe en hertogin Maria van Bourgondië (ca 1480). © www.artinflanders.be (Grootseminarie Brugge/ foto H. Maertens)
Behoud en restauratie
De panelen verkeren in slechte staat. Schade door temperatuurschommelingen, vocht en historische gebeurtenissen, zoals de Beeldenstorm van 1566, eisten hun tol. In 2011 onderging de reeks een conditieonderzoek in het Koninklijk Instituut voor Kunstgeschiedenis (KIK) in Brussel.
Dit leidde tot de start van het restauratieproject in 2024.
Dat biedt kansen om de schilderijen fysiek te herstellen en nieuwe inzichten te krijgen. Hopelijk schept het onderzoek duidelijkheid over de oorspronkelijke plaats en functie van de panelen binnen de abdij. Waren ze kastdeuren in de bibliotheek of hingen ze elders als versiering?
De komende jaren krijgen we wellicht de juiste antwoorden.
Waarom zijn de grisailles zo bijzonder?
Niet alleen door hun ouderdom of volledigheid zijn de panelen zo uitzonderlijk, maar ook doordat ze zowel de wereldlijke als de geestelijke leiders samen afbeelden. Dat getuigt van de hechte samenwerking tussen abdij en staat in de regio. De grisailles laten zien hoe de abdij verweven was met de politieke machtsstructuren van Vlaanderen, een aspect dat zelden zo tastbaar wordt afgebeeld in bewaarde kunstwerken.
In vergelijking met andere historische portretreeksen – zoals die van de graven van Vlaanderen in Kortrijk (19e-eeuwse kopieën) – zijn de grisailles van Koksijde originele werken uit de 15e eeuw. Alleen de portrettenreeks van de graven van Holland in Haarlem kan qua volledigheid en authenticiteit wedijveren met de panelen van de Duinenabdij.
Paneel 12 werd pas na de Beeldenstorm (1566) gemaakt. Op dit paneel zie je Filips II met 4 echtgenotes – tijdens de Beeldenstorm had hij er nog maar 3. ©www.artinflanders.be (Grootseminarie Brugge/foto H. Maertens)
Terug naar Koksijde?
De grisailles brengen de gezichten van de abten en graven letterlijk tot leven. Ze zijn de hoofdrolspelers van 700 jaar abdijgeschiedenis en vormen een visueel ankerpunt voor Abdijmuseum Ten Duinen.
De droom leeft om na de restauratie enkele van deze panelen terug naar Koksijde te brengen, zodat je dit erfgoed met eigen ogen bewondert.