"Mensen aan de kust voelen zich gezonder"

Hij ontdekte dat de kust niet alleen ontspanning biedt, maar ook voordelen heeft voor onze mentale en fysieke gezondheid. Wat als de sleutel tot minder stress en een betere gezondheid dichterbij ligt dan we denken? De redactie van Tij-dingen snuift graag de zeelucht op en daarom trokken we zonder stress, maar wel met veel vragen naar Alexander.

Tij-dingen: Wat was jouw persoonlijke motivatie om dit onderzoek te doen?

Alexander Hooyberg: "Ik ben bioloog van opleiding en alles wat leeft, kruipt en groeit, boeit mij. De studie van het leven. Die fascinatie zorgt ook dat ik de natuur wil beschermen. Maar ik merkte al snel dat ijveren om een insectje of een kikkertje te beschermen niet werkt bij beleidsmensen. Later kreeg ik de kans om bij het VLIZ het effect van de zee op gezondheid te onderzoeken en ik had direct iets van: Dit is het. Mentale gezondheid boeit mij en dat kon ik koppelen aan mijn wil om de natuur te beschermen. Het verhogen van mentale gezondheid is iets dat wel pakt bij politici."

T-d: Heb je zelf een bijzondere band met de zee?

Alexander: "Al van kindsaf ben ik graag aan zee. Ik ben afkomstig uit Gits (deelgemeente van Hooglede), maar als ik bv. 3 maanden de zee niet heb gezien, dan knaagt het. Bovendien is mijn papa lid van vzw Kiekafobee en helpt hij om de Knuffelduik te organiseren. De band is er dus. Ik ben zelf nog niet op de Knuffelduik geraakt, mijn agenda liet dat nooit toe, maar ik supporter altijd vanaf de zijlijn. Ik mag het misschien niet zeggen want ik werk in Oostende, maar Koksijde en Oostduinkerke zijn 2 van mijn favoriete badplaatsen."

T-d: Wat was de aanleiding voor je onderzoek?

Alexander: "We zijn begonnen met het effect van de kust op gezondheid te onderzoeken omdat we vanuit de groene literatuur zagen dat er mogelijk een effect was. En iedereen rapporteert dat zelf ook. Uit ons 1e onderzoek (gebaseerd op de Gezondheidsenquête van Sciensano) bleek dat mensen die dichter bij de kust wonen, zich ook gezonder voelen. Zij rapporteren dus een betere gezondheid. Grootschalig literatuuronderzoek in 18 Europese landen en ook daarbuiten, toonde aan dat mensen die dichter bij de kust wonen, ook vaker naar de kust gaan. En dat die bezoeken inwerken op onze gezondheid via 4 mechanismen. De 1e is directe stressverlaging. Dus de omgeving wordt op een bepaalde manier waargenomen. En dat blijkt dan een zeer rustgevende omgeving te zijn.

Mechanismen 2 en 3 slaan op mensen die fysiek en sociaal actief zijn. Het 4e aspect gaat over de omgevingskwaliteit. Dat mensen in een omgeving terechtkomen waar er bijvoorbeeld minder luchtvervuiling is. En ook de zeespray speelt een belangrijke rol. De lucht die van over zee komt, bevat fijne druppeltjes die op 2 manieren op je gezondheid inwerken. Enerzijds de bestanddelen: de algen, de virussen en de toxische componenten (in lage concentraties) die ons immuunsysteem trainen. En dan ook nog wat onze neus oppikt, wat we ruiken. Wat mensen het vaakst aanhalen, is dat ze genieten van de zeelucht. Dat is iets waar we heel weinig over weten en mijn collega's nu stilaan blootleggen. Wat er precies in zeelucht zit en hoe dat inwerkt op onze gezondheid."

T-d: Wat maakt de kust uniek ten opzichte van andere natuurlijke omgevingen zoals bossen of parken?

Alexander: "Er is een andere lucht, een andere temperatuurregeling, een ander klimaat. Je ziet veel minder bomen, er is meer zand en water. Andere geuren en geluiden ook. Mensen doen ook andere dingen aan de kust. Soms gaan we naar zee om een terrasje te doen en daar stopt het dan. En dat is ook niet erg. Aan de kust neem je sneller andere mensen mee. De kust staat voor een vakantiegevoel. Een bos is meer iets dat je er tussendoor bij neemt: een keer gaan lopen of een keer een 'noodstop' doen om er dan weer tegen te kunnen. Voor de kust neem je meer je tijd. Een weekend naar zee bv. Dat is ook zo cultuur-historisch gegroeid en je ziet dat ook bij andere mensen: je komt naar de kust om te ontspannen."

T-d: Het heeft ook te maken met de Attention Restoration Theorie. Wat houdt die in?

Alexander: "Eén van de mechanismen waarom de kust zo goed zou werken, wordt verklaard door de evolutionaire stress-reductie theorie (SRT) en deAttention Restoration Theorie (ART). De eerste heeft te maken met onze evolutionaire achtergrond: mensen zijn aangepast aan de natuur en dus is het logisch dat we in natuurlijke omgevingen de reflex hebben om te rusten, voor mochten we een vijand tegenkomen – dat we tegen dan hersteld zijn van onze inspanningen. We zijn niet zo aangepast aan de stedelijke omgeving, dat is iets nieuws en mogelijk dreigend of stresserend. De Attention Restoration Theorie (ART)zegt dat mensen een afleiding nodig hebben van het dagelijkse leven om van alle stressoren te herstellen.

In het dagelijks leven heb je constant aandacht nodig: om te praten, te communiceren en dingen te verwerken. 4 eigenschappen in je omgeving zorgen ervoor dat je jouw aandachtsniveau kan herstellen. De eerste is fascinatie, iets om je aandacht af te leiden. Het 2e is dat er geen verplichtingen mogen verbonden zijn aan je omgeving. Met je baas naar het strand gaan is dus geen goed idee. Een derde vereiste is dat je ook ver moet kunnen kijken, je moet een duidelijk overzicht hebben van je omgeving. Dat heb je in een bos veel minder dan aan zee.

Wat nog? Een divers aanbod, zodat je zelf kan kiezen wat je doet als je in een bepaalde omgeving komt. De omgeving moet je wensen weerspiegelen. Aan zee kan je wandelen als je daar zin in hebt. Wil je iets gaan eten? Dat kan ook. Sporten, zandkastelen maken, je hebt keuze genoeg. In een bos is dat beperkter. Daar heb je vooral bomen en met een beetje geluk vind je daar een tearoom of een speelpleintje voor de kinderen. In een stedelijke omgeving heb je dan wel dat divers aanbod en een keer gaan eten met je vriend in 't stad kan in het begin wel herstellend zijn, maar een stad wordt veel meer geassocieerd met negatieve gevoelens. Stress, werk, drukte."

T-d: Welke meetmethodes heb je gebruikt om de impact op stress te onderzoeken?

Alexander: "Na de studie op basis van de gegevens van Sciensano deed ik 2 labo-experimenten. Het ene was een foto-experiment waarbij we foto's toonden van 10 verschillende omgevingen aan de kust en 5 verschillende locaties op het strand. Die foto's koppelden we aan deze vraag: hoe goed kan je op die plek ontspannen of tot rust komen? De conclusie? Hoe natuurlijker je omgeving, hoe meer je er ook tot rust komt. Met de kanttekening dat het echt wel om het strand gaat, de dijk is bv. niet natuurlijk genoeg om de volledige kracht van de zee over te brengen. Naast de foto's zorgden we ook voor een VR-omgeving waarin we stranden toonden aan onze deelnemers. Omdat virtual reality de deelnemers meer onderdompelt dan een gewone foto. Ter vergelijking stelden we hen ook bloot aan groene en stedelijke omgevingen. Zo konden we veel psychologische en fysiologische indicatoren meten zoals hartslag.

Ons stresssysteem wordt gereguleerd door het parasympathisch systeem dat ons tot rust brengt en het sympathisch systeem dat ons activeert - onze stressresponse in gang zet. Stel dat iemand stress ervaart, dan wordt eerst het parasympathisch systeem losgelaten omdat dat de rem is op stress. En vervolgens schiet het sympathisch systeem, dat wat trager werkt, in gang om die stressresponse verder te zetten. Ons brein regelt dat netwerk en bepaalt welk stressniveau nodig is. Het parasympathisch systeem wordt gemeten aan de hand van hartslagvariabiliteit. Hartslag kan gezien worden als een gemiddelde. En als het hart klopt als een metronoom, dus constant op hetzelfde tempo, dan is er eigenlijk weinig reactie op de omgeving. En is er weinig flexibiliteit om met kleine en grotere stressoren om te gaan. Een hogere variabiliteit - een keer sneller slaan en een keer trager - is dus beter en gelinkt aan een betere mentale gezondheid en fysieke conditie.

Daarnaast hebben we de huidgeleiding gemonitord. Als mensen actiever worden, beginnen ze te zweten. Ons lichaam heeft een preventieve zweetreactie, een overblijfsel van onze verre voorouders. De vlucht- of vechtreactie. Wanneer je een roofdier ziet, dan worden je spieren actief en dat creëert warmte. Om je lichaam al af te koelen voor het geval je toch moet vechten of lopen, begin je te zweten. Zweet bevat mineralen die elektriciteit geleiden en dat wordt gemeten. Dus: hoe meer zweet, hoe actiever, hoe meer stress. Ook bloeddruk werd gemeten en spierspanning. Als mensen in een stresssituatie verkeren, dan gaat het lichaam zich daar ook op voorbereiden door spieren op te spannen. En dan ten slotte ook de ademhaling, één van de belangrijkste metingen. Mensen met meer stress, hebben meer zuurstof nodig om het lichaam te voorzien van alle noden."

T-d: De kust heeft dus wel degelijk een effect op onze gezondheid?

Alexander: "Mensen die aan de kust wonen, voelen zich gezonder. Onderzoek uit Engeland toont zelfs aan dat mensen die weggaan van de kust zich minder gezond voelen. Wanneer mensen vanuit het binnenland naar de kust gaan, rapporteren ze eerst dat ze minder gezond zijn. En als ze aan de kust wonen, worden ze gezonder. Het komt ook niet door het feit dat het gaat om mensen met meer geld of een betere status – en dan ook een betere gezondheid – die echt de capaciteit hebben om te verhuizen naar de kust. Het is echt de kust zelf die het doet en niet de achtergrond van de persoon."

T-d: In hoeverre speelt het placebo-effect een rol bij het ontspannende gevoel dat mensen aan zee ervaren?

Alexander: "Mensen geloven dat de zee gezond is en reageren er anders op door bv. extra diep de zeelucht in te ademen. Zorgt dat voor een versterkend effect? Misschien wel. Mensen die denken dat de zee gezond is, hebben daar in het verleden positieve verbanden mee gelegd. Je brein zal dan sowieso op een positieve manier reageren bij het zien van de zee. In ons experiment wisten de deelnemers niet welke omgeving ze zouden zien. Dan speelt dat placebo-effect minder. Tenzij dan het gevoel dat de zee oproept wanneer je die ziet: mensen kunnen er positief op reageren, simpelweg omdat onze cultuur zegt dat de kust gezond is."

T-d: Als we de strand en de zee zien, denken we meestal aan positieve dingen?

Alexander: "Ons brein werkt via associatie. Vanaf het moment dat we geboren worden, leggen we verbanden. Baby's, peuters en kinderen kijken naar andere mensen, naar hoe die reageren in een bepaalde omgeving. En dat kopiëren ze. Dat is evolutionair de beste strategie. Kom je in een nieuwe omgeving? Dan graaf je in je geheugen om de aangeleerde verbanden terug op te roepen. Hoe reageer ik hier het best? En voor de meeste mensen zijn die verbanden, die associaties positief aan de kust."

T-d: Is er een verschil tussen mensen die aan de zee wonen en mensen die naar de zee komen?

Alexander: "Eigenlijk wel. Stel dat je elke dag op de dijk wandelt om naar je werk te gaan, dan is dat in een context van moeten, want je moet naar je werk. En dan krijg je ook de stressreacties die bij de start van je werkdag horen. Als je dan in je vrije tijd opnieuw langs de dijk wandelt, dan ga je minder stressreductie ervaren door de associatie met je werk. Je bent minder ontspannen, want het is de weg naar je werk. Mensen die alleen naar de kust gaan voor pure recreatie, gaan het positieve effect van de zee dus veel meer voelen. Een ander voorbeeld. Ik ga naar de kust samen met een vriend die last heeft van mentale problemen en daar uitvoerig over wil praten. Dat zal ook mijn mentale status veranderen. De volgende keer dat ik aan de kust ben, kan ik ook een minder goede respons vertonen omdat mijn brein mij herinnert aan mijn vriend."

T-d: Denk je dat 'een dagje zee' ooit door huisartsen voorgeschreven zal worden als therapie tegen stress en burn-out?

Alexander: "Dat is inderdaad één van de maatschappelijke toepassingen van ons onderzoek: mensen helpen. Op basis van de huidige wetenschap ben ik zeer hoopvol over ‘de kust op voorschrift’. De vraag is alleen hoe we die kennis tot bij zorgprofessionals en patiënten brengen, of de kust even goed werkt als bestaande therapieën, en hoe we zorgen dat de kust toegankelijk is voor rijk en arm.. De kust is al heel populair. En ik denk dat we er mogen van uitgaan dat veel mensen die een mentale dip hebben, al de keuze maken om te gaan uitwaaien aan zee. Alleen, met het gezin of vrienden. Om gewoon een leuke tijd te beleven en ook wel je gezondheid te bevorderen."

T-d: Welke adviezen zou je geven aan mensen die de ontspannende voordelen van de zee maximaal willen benutten?

Alexander: "Sta stil bij je omgeving. Neem de tijd om te voelen wat er jou wel of niet bevalt en volg de positieve dingen. Zo kan je maximaal genieten van het positieve gevoel aan de kust. Ook als er minder aangename emoties in de weg zitten, haal je voordeel uit de kust. Er zijn studies die aantonen dat de kust een zeer goede plek is om op een goeie manier met je emoties om te gaan."

T-d: Wat was de meest verrassende ontdekking die je deed tijdens je onderzoek?

Alexander: "De meest verrassende ontdekking? Vooral hoe groot het effect kan zijn van de kust. En hoe anders dat is dan een groene omgeving. Ik denk dat we de komende 10 à 20 jaar nog zullen verschieten van wat er allemaal naar boven komt. Waarom verschilt de kust van groen? In welke mate is wandelen beter aan de kust dan in het binnenland? En hoe werkt dat dan voor mensen met verschillende stressniveaus? Dat zijn de vragen die we nu verder onderzoeken."